Ο Κώστας ,Τσιλιμαντός είναι Ηπειρώτης από την Πωγωνιανή. Έζησε, όμως, χρόνια στην Κωνσταντινούπολη, όπου αποφοίτησε από τη Μεγάλη του Γένους Σχολή. Στην Πόλη γύρισε και μετά τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, για να υπηρετήσει ως καθηγητής φιλόλογος στη Μεγάλη Σχολή, στο Ιωακείμειο, στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης-αργότερα και στην Ελλάδα ως γυμνασιάρχης και λυκειάρχης.
Τη μετάφρασή του της Αινειάδας, δημοσιευμένη με την υποστήριξη του Συνδέσμου των Μεγαλοσχολιτών, την αφιέρωσε στους Νίκο Καζαντζάκη και Ι. Θ. Κακριδή - όχι τυχαία, καθώς συνειδητά διάλεξε να ακολουθήσει τους μεταφραστικούς τρόπους που κι εκείνοι εφάρμοσαν στις μεταφράσεις της Ιλιάδας και της Οδύσσειας: τον ιαμβικό δεκαεπτασύλλαβο στίχο, και το υιοθετημένο στην υπόθεση του έπους γλωσσικό κεφάλαιο που αρχίζει με τον Πάλλη, τον Εφταλιώτη και άλλους, και κορυφώνεται με τους Καζαντζάκη-Κακριδή (σ.12).
Αυτό το γλωσσικό κεφάλαιο, όπου συνυπάρχουν έννοιες παλαιικές, λέξεις ξεχασμένες, διαλεκτικές, σύνθετες, νιόπλαστες, γραμματικοί τύποι ασυνήθιστοι κ.λ.π. ο Τσιλιμαντός το κατέχει και το χειρίζεται με ζηλευτή άνεση και ελευθερία. Κι ακόμη, για να διευκολύνει τους σημερινούς αναγνώστες, ιδιαίτερα τους νέους, που φυσικό είναι η ιδιόρρυθμη ποιητική γλώσσα να τους δυσκολέψει, ο μεταφραστής έχει προσθέσει στο τέλος του βιβλίου ένα αναλυτικό γλωσσάρι, πάνω από εφτακόσιες λέξεις με την ερμηνεία τους.
Τη μετάφραση πλαισιώνουν ακόμη εκτός από τον πρόλογο, μικρά, λιτά, εισαγωγικά κεφάλαια για τις Πρωταρχές της Λατινικής Λογοτεχνίας, για τον Βιργίλιο και το έργο του, ειδικότερα για την Αινειάδα (σσ.15-24). Ιδιαίτερα διαφωτιστικές είναι και οι πλούσιες ερμηνευτικές σημειώσεις που ακολουθούν (σ.σ. 321-367).
Η μεταφραστική ιστορία της Αινειάδας είναι μεγάλη. Ξεκινά νωρίς, με το θαυμαστό, αλλά ανώφελο κατόρθωμα του Ευγένιου Βούλγαρη, που τον δέκατο όγδοο αιώνα μετέφρασε την Αινειάδα και τα Γεωργικά στα αρχαία ελληνικά(!), και συνεχίστηκε ως πρόσφατα με πλήθος μεταφραστές, που πότε στη δημοτική πότε στην καθαρεύουσα, πότε σε έμμετρο πότε σε πεζό λόγο, μετέφρασαν μερικά κομμάτια ή και ολόκληρο το εθνικό έπος των Ρωμαίων.
Γράφοντας τα Λίγα Λόγια του Μεταφραστή ο Τσιλιμαντός περιορίστηκε στη φράση « Με τη σειρά μου κι εγώ, προσπαθώντας..» (σ.25), χωρίς να μνημονέψει τους προδρόμους του. Ωστόσο, μέσα από τις πολλές μεταφράσεις που προηγήθηκαν, εμείς δεν θα ήταν σωστό να αγνοήσουμε την προσπάθεια της Αγγ.Πανοφοροπούλου- Σιγάλα, που το 1971 δημοσίευσε και αυτή μία έμμετρη μετάφραση ολόκληρης της Αινειάδας, σε δεκαεπτασύλλαβο στίχο και σε έντονα ποιητική γλώσσα.
Δεν θεωρούμε σκόπιμο να προχωρήσομε σε κρίσεις, διακρίσεις και συγκρίσεις που συνηθίζονται στη σύγχρονη μεταφρασεολογία. Είναι όμως ενδιαφέρον να προσέξουμε ότι δύο φιλόλογοι μεταφράζοντας ένα έπος, που κιόλας ο ποιητής του ακολούθησε συνειδητά το πρότυπο του Ομήρου, αποφάσισαν, ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο, να υιοθετήσουν τους ίδιους τρόπους μετάφρασης, που προηγούμενοι τους μεταφραστές είχαν εφαρμόσει μεταφράζοντας- ποιον άλλον;- τον Όμηρο!. Έτσι παρά τα τριάντα πέντε χρόνια που τους χωρίζουν, οι μεταφράσεις παρουσιάζονται εξ ίσου ελκυστικές- και παρόμοιες. Παραθέτουμε , ως δείγμα, πώς μεταφράστηκε το πιο γνωστό, και γνήσια ρωμαϊκό χωρίο της Αινειάδας (6, 847-853):
Excudent alii spirantia mollius aera
(credo equidem), vivow ducent de marmore voltus,
orabunt causas melius, caelique meatus
describent radio et surgentia sidera dicent:
tu regere imperio populos, Romane, memento
(haec tibi erunt artes), pacisque imponere morem,
parcere subjectis et debellare superbos.
Mε τέχνη άλλοι θα χύνουν στο χαλκό , πιστεύω, πιο μεγάλη,
κι άλλοι, θαρρώ, ολοζώντανες μορφές με μάρμαρο θα πλάθουν,
πιο κάλλιο τις αιτίες θα ερευνούν και τις τροχιές με ράβδο
θα γράφουν τ' ουρανού, κι ανατολές των αστεριών θα λένε.
μα στους λαούς, Ρωμαίε, μην ξεχνάς, εσύ να βασιλεύεις!...
Αυτές για σένα οι τέχνες σου! Θεσμούς ειρήνης να συντάζεις.
τους νικημένους συ να συμπονείς, πέρφανους να συντρίβεις.
( Πανωφοροπούλου-Σιγάλα)
(Σημειώνουμε μόνο ότι η Π. Σιγ. λαθεύει όταν συνδέει το orabunt causas του κειμένου με τη φιλοσοφία και όχι με τη ρητορική, όπως σωστά ο Τσιλιμαντός)
Ας χύνουν άλλοι στο χαλκό μορφές, που λες ότι ανασαίνουν
και ζωντανές μορφές στο μάρμαρο άλλοι, πιστεύω, ας πλάθουν.
ας έχουν ρήτορες καλύτερους, και τ' ουρανού τις στράτες
με το ραβδί τους ας χαράζουνε, πως βγαίνουν τ' άστρα ας δείχνουν.
Μη λησμονάς εσύ, Ρωμαίε μου, λαούς να διαφεντεύεις,
αυτό 'ναι η δική σου τέχνη σου. Τάξη κι ειρήνη βάλε,
όσους υπόταξες προστάτευε, κι όσοι αντιστέκουν, χτύπα!
Περιττό να επισημάνουμε εδώ κι εκεί κάποιους παρατονισμούς, παραλείψεις, πλεονασμούς και άλλα μεταφραστικά ξεστρατίσματα, που κανείς ποτέ μεταφραστής δεν κατάφερε και δε θα καταφέρει να αποφύγει.
Η ποιητική μετάφραση της Αινειάδας είναι μεγάλο τόλμημα, έργο πολύμοχθο και επίπονο, όπως σωστά το χαρακτήρισε η Πανωφοροπούλου. Πέντε, έξι και πλέον χρόνια μας λέει πως πάλεψε γράφοντας, σβήνοντας, διορθώνοντας και ο Τσιλιμαντός. Δεν τους χρωστάμε μόνο δίκαιο έπαινο, αλλά και χάρη, καθώς με τις μεταφράσεις τους μας παρακινούν και μας βοηθούν να τη γνωρίσουμε επιτέλους την Αινειάδα ολόκληρη. όχι μόνο το πρώτο, το δεύτερο και το έκτο βιβλίο!
Σωστό είναι τελειώνοντας να συγχαρούμε και την Ένωση Μεγαλοσχολιτών, που θέλοντας να τιμήσει ένα παλιό της μαθητή και δάσκαλο, αντί για οτιδήποτε άλλο, βοήθησε να δημοσιευτεί ένα δικό του έργο καλόν, που ίσως αλλιώς να μην έφτανε ποτέ στα χέρια μας.
Φάνης Ι. Κακριδής
Προσθήκη νέου σχολίου